गिरिजाप्रसाद कोइरालाको निधनपछि व्यक्त शोक र उर्लिएको मानव भेलले कोइरालाप्रतिको श्रद्धाभन्दा पनि देशको परिस्थितिबाट आहत भएको र पीडालाई भावुकतामा अभिव्यक्त गर्न खोजिरहेको जन मनोविज्ञान प्रकट हुन्छ। यस्तो मनस्थिति क्षणिक हुन्छ र त्यसले सामान्यतया विगत एवं भविष्यलाई हेर्दैन, वर्तमानमा बहकिन्छ । त्यसपछि जीवन र जगतका वास्तविकता दोहरिन थाल्छन् । कोइरालाको निधनसँगै नेपाली राजनीति र नेपाली काँग्रेसमा रहेको कोइराला परिवारको एकछत्र र ठूलो हदसम्म अधिनायकवादी बर्च्श्व अब विस्तार धुमील हुँदै जानेछ। यो नेपाली राजनीति र नेपाली कांग्रेसको लोकतान्त्रीकरण तथा शुद्धीकरणका लागि सहायक सिद्ध हुनसक्छ। कोइरालाको निधनले नेपाली कांग्रेसलाई आफ्नो गुमेको साख पुनःस्थापित गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ। तर दलभित्र कोइराला चरित्र र प्रवृत्तिको अन्त्यपछिमात्र त्यो संभव हुनेछ। त्यसो कसरी होला?

छिटै हुने भनिएको नेपाली कांग्रेसको महाधिवेशनसम्बन्धी अन्योल कायमै भएपनि सभापति पदका दावेदारले आआफ्नो पक्षमा ‘लबिंग' सुरु गरिसकेका छन्। तर हालसम्म चर्चामा आएका नामहरू कोइरालाले हुर्काएबढाएका त्यही पुस्ताका छन् जसले जिन्दगीभर राजनीति गरेर यो सुन्दर, हुँदाखाँदाको देशलाई बनाउन सकेनन् बरू आफ्ना कमजोरीका लागि सधैं कुनै न कुनै पक्ष र परिस्थितिलाई दोष दिइरहे। लोकतन्त्रले भोको पेट भर्न, नातावाद, कृपावाद, भष्टाचार, हत्या, हिँसा र विभेद कम गर्न मद्दत नगर्दासम्म ‘हामीले लोकतन्त्रका लागि लड्यौं' भनेरमात्र पुग्दैन। हाम्रो जीवनकालमा केही दिन नसक्ने लोकतन्त्रबाट हाम्रा छोरानातिले सुख पाउलान् भनेर सन्तोष लिनु भाग्यवादीले ‘मेरो पनि दिन कसो नआउला?' भनेर पर्खिनुजस्तै हो। लोकतान्त्रिक प्रतिफलको बोझ हामीले भाविको पुस्तालाई बोकाइदियाँैं भने देशका लागि त्यसभन्दा दुर्भाग्य केही हुने छैन। हालै मैले एकजना वरिष्ठ नेतालाई - ‘यही ताल हो भने तपाईँहरूको पुस्ताको त कुरै छोडिदिउँ, हामी र हामीभन्दा पछिल्लो पुस्ताले पनि शान्त र समुन्नत नेपाल देख्न पाउने संभावना अत्यन्त न्यून देखिन्छ' भन्दा उनी शिर झुकाएर बसिरहे। लाग्थ्यो, उनले नेपालको भविष्यलाई ईँगित गरिरहेका छन्।

दलभित्र लोकतन्त्रको धज्जी उडाएको र आडम्बरले गाँजेको भएपनि नेपाली काँग्रेस नेपाली राजनीतिमा लोकतन्त्रको पर्यायका रूपमा स्थापित दल हो। तर गिरिजाप्रसाद कोइरालाको छायाँबाट बल्ल मुक्ति पाएको यस दलका कार्यकर्ताले अब पनि तुलनात्मकरूपमा इमान्दार, सक्षम, अध्यनशील, देखेबुझेका र राजनीति ‘फोहोर' मात्र होइन ‘आदर्श' पनि हो भनेर स्थापित गर्नसक्ने पृष्टभूमि र आत्मविश्वास भएका नेतालाई प्रवर्धन गर्न नसक्ने हो भने न त यस देशको न नेपाली कांग्रेसकै भलो हुने देखिन्छ। त्यो उज्वल भविष्य सोच्न, बोल्न, बुझ्न र पढ्न नजान्ने सधैं पर्दापछाडि तिकडमप र गुटबन्दीको राजनीति गर्ने, अझ कतिपयका हकमा साँझ पर्‍योकी जाँड डुब्ने राजनीतिबाट अपेक्षा गर्न सकिँदैन। अहिले सभापतिका लागि दाबा गर्ने र तिनका पुस्ताका कुनै नेताले चाहे पनि केही गर्न सक्दैनन्। किनभने तिनमा नेतामा हुनुपर्ने गुण छँदैछैन। ती नियमित आकस्मिकताका कारण नेता बनेका हुन्। यो विडम्बनापूर्ण परिस्थितिबाट मुक्त हुने प्रयास गर्ने हो भने दुईवटा विकल्प देखिन्छन्।

पहिलो, नेपाली कांग्रेसभित्रकै गगन थापाजस्ता आशालाग्दा युवा नेताहरूलाई दलको उच्च नेतृत्व सम्हाल्न प्रोत्साहित र प्रवर्धन गर्ने। उनीहरूमा पनि कमजोरी छैन भन्ने होइन र आज आशालाग्दा भनिएका नेता भोली नबिग्रिएलान् भन्न पनि सकिँदैन। तर अहिले थापा र उनीभन्दा पहिलो पुस्ताका कयौं युवा नेतामा दलको नेतृत्व सम्हाल्नसक्ने अनुभव र परिपक्वता छैन भन्नु गलत हुन्छ। शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल र सुशील कोइरालाको पुस्ताका पूर्णतः विफल नेताले दल र देश हाँक्न सक्छन् भन्ने ठान्ने तर प्रतिभावन र उर्जाशील युवाबाट त्यो काम हुनसक्तैन भन्नु अत्यन्त साँगुरो सोच हो। गगन थापा युवा नेतृत्वको प्रतिनिधि पात्रका र२पमा स्थापित भएकाले यस लेखको शीर्षकमा उनको नाम लिइएको हो र लेखको आशय युवाले अब नेपाली कांग्रेसमा उच्च नेतृत्वको दावा गर्नुपर्छ भन्ने हो। त्यस्ता युवा नेताले आँट गरेर नेपाली कांग्रेसलाई जर्जर तुल्याउने विफल पुस्ताका नेताहरूलाई लोकतान्त्रिक ढंगबाटै विस्थापित नगरी हुँदैन।

बेलायतमा घागडान, इमानदार र सक्षम बूढाहरू हुँदाहुँदै त्यहाँका दुई प्रमुख दल मध्येको कन्सरभेटिभ पार्टीले ३९ वर्षका डेभिड क्यामरुनलाई नेता छान्यो। सोही दलले सन् १९९७ मा ३६ वर्षीय विलियम हेगलाई नेता बनायो। बेलायतकै आर्को प्रमुख दल लेबर पार्टीले ४१ वर्षको उमेरमा टोनी ब्लेरलाई नेता बनायो। उनले ४४ वर्षको उमेरमा प्रधानमन्त्री बनेर दश वर्ष नेतृत्व गरे। ती युवा नेताको नेतृत्वमा ६०-६५ वर्ष नाघेका, धेरै पटक महत्वपूर्ण मन्त्रालय सम्हालेका वरिष्ठ नेताहरू सहजतापूर्वक इज्जतसाथ पछि लागे। त्यसो गर्न उनीहरूले लाज मानेनन्। तर हामीकहाँ चाहिँ कतिपय बूढा नेताले छोराको उमेरको कार्यकर्ताको पछाडि लाग्दा लाज हुन्छ भन्ने सोच्छन्। बेलायत र नेपालको तुलना हुन नसक्ला तर अरूका राम्रा अभ्यास सिक्न नखोज्ने हो भने हाम्रो विकासको गति सधैं कछुवाको चालमा सीमित रहनेछ।

युवा नेताहरूले पनि ‘मुखले भन्न सजिलो हुन्छ, तर तिनै तिकडमवाला पुराना नेताको आड नलिने हो भने आफ्नै राजनीतिक भविष्य चौपट हुन्छ' भन्ने सोचे भने तिनको प्रतिष्ठा पनि लामो समय कायम रहने छैन। त्यस्ता युवामा पनि भरोसा गर्न सकिएन भने, देशले कसको भर पर्ने? तिनले पनि जिन्दगीभर राजनीति गर्लान्, मन्त्रीप्रधानमन्त्री बन्लान् तर डुंगडुंग गन्हाउने परिचय बोकेर पाएको पदलाई आफ्नै स्वार्थी समर्थकबाहेक कसले पुछ्ला र? अनि देश चाहिँ जस्ताको तस्तै छाडेर मर्ने हो भने कोइरालाको निधनमा जत्तिकै जनसागर उर्लिए पनि त्यसको तात्विक अर्थ हुँदैन। त्यस परिस्थितिमा परिवर्तन ल्याउन आज देखिएका आशालाग्दा युवा नेताले ज्येष्ठताको आधारमा मात्र होइन, स्वच्छ प्रतिस्पर्धाका आधारमा कम उमेरका नेता पनि माथि जान सक्छन् भन्नेे प्रमाणित गरेर देखाउनु परेको छ। त्यसका लागि दलका सबै युवाले साथ दिनुपर्ने हुन्छ। किनभने यो देश मूलरूपमा युवा पुस्ताको हो - तिनका छोराछोरीको हो। आफ्नो निहित स्वार्थले छोराछोरीको भविष्यसमेत अन्धकार तुल्याइदिनु ‘महापाप' हुनेछ।

त्यसैगरी, हामीले राम्रा पढेका, देखेका, जानेका, नेतृत्व क्षमता भएका, इमानदार युवा, आफ्ना छोराछोरी, भाइभतिजालाई राजनीतिमा प्रवेश गर्न प्रेरित गर्नुपर्ने देखिएको छ। राम्रा सबैलाई स्थायीरूपमै विश्व बैंंक र राष्ट्र संघकै जागिर खानुपर्ने, विदेशमा बस्नुपर्ने, डाक्टर, इन्जिनियर, व्यवस्थापक र बैंकर हुनुपर्ने अनि बाँकी रहेकाहरूमा पनि गएगुज्रेकाले राजनीति गरेपछि राजनीतिको हाल बेहाल त हुने नै भयो। साथीहरूसँगको कुराकानीमा सबै भन्छन्, ‘राजनीतिज्ञहरू इमानदार भैदिए सब ठीक हुन्छ।' तर ठीक मान्छेले राजनीति गरे पो ठीक हुन्छ। अधिकांशतः गलत मान्छे राजनीतिमा लागेपछि ठीक खोजेर कहाँ पाइन्छ? थोरै असल मानिस फटाहाहरूको छायाँमा पर्नु स्वाभाविकै हो। सक्षम, इमान्दार आफन्तहरूलाई चाहिँ ‘ओहो' राजनीतिमा लाग्नु हुन्न' है भन्ने अनि राजनीतिमा ‘आदर्श' खोज्न त मिल्दैमिल्दैन। धेरैअगाडि यस स्तंभकारले एउटा लेखमा उल्लेख गरेको थियो, द्वितीय विश्वयुद्धपछि बेलायतमा सन् २००७ मा टोनी ब्लेरको प्रधानमन्त्रीत्वकाल अन्त्य हुँदासम्म बनेका ११ जना प्रधानमन्त्री मध्ये नौजना विश्वप्रसिद्ध अक्सफर्ड र केम्ब्रिज विश्वविद्यालयका उत्पादन रहेछन्। राम्रो विश्वविद्यालयमा पढेका मात्र राम्रा राजनीतिज्ञ हुन्छन् भन्ने होइन तर राम्रो शैक्षिक पृष्ठभूमी भएकाहरू इमान्दार पनि भैदिए भने बढी राम्रो गर्न सक्छन् भन्ने चाहिँ पक्कै हो। बेलायतको त्यो उदाहरण अत्यन्त राम्रो शैक्षिक पृष्ठभूमि भएका मानिसले पनि राजनीति गर्दारहेछन् भन्ने प्रमाण हो। नेपालमा पनि हामीले राम्रा पृष्ठभूमिका युवालाई राजनीतिमा प्रेरित गरेर आधारभूत राजनीतिक संस्कारमा परिवर्तन ल्याउन प्रयास नगर्ने हो भने जतिसुकै राम्रो संविधान बनाए पनि त्यसले कुनै तात्विक परिणाम ल्याउने छैन। के २०४७ सालको संविधान कम राम्रो थियो र? देश, संविधान खराब भएर होइन, राजनीतिक संस्कार खराब भएर बिग्रिएको हो। अहिले पनि हामी कागजी लिखत बदल्ने कुरा गरिरहेका छौँ, राजनीतिक संस्कार बदल्न के आवश्यक छ भन्ने बहस भने गरिरहेका छैनौ। राजनीतिक संस्कार परिवर्तन गर्न सक्षम युवालाई राजनीति छीछीदूरदूर गर्ने होइन बरु समाज रूपान्तरणका साथसाथै व्यक्तिगत मानसम्मानका लागि पनि अत्यन्त आकर्षक क्षेत्र हो भन्ने विश्वास दिलाउन जरूरी छ। विभिन्न राजनीतिक दलभित्र रहेका प्रतिभावन युवाले उदाहरणीय आचरण देखाएर नेतृत्वदायी भूमिका लिने आत्मविश्वास प्रदर्शन गरेमात्र त्यो संभव हुनेछ।

त्यसैले नेपाली कांग्रेसको अब हुने महाधिवेशनमा शेरवहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल र सुशिल कोइरालाहरूले ‘हामीले प्रयास गर्‍यौँ, सकेनौ। ल अब तिमीहरू आऊ, देश बनाऊ' भनेर युवालाई अघि लगाएर आफू तिनको पछि लागे सबभन्दा राम्रो हुनेथियो। तर ती त्यसो गर्ने संस्कारमा ती हुर्किएकै होइनन्। त्यसैले तिनीहरूबाट त्यस्तो आदर्शको अपेक्षा गर्नु बेकार हुन्छ। तर, तिनले त्यसो नगर्ने हो भने, तिनलाई युवा नेताहरू मिलेर एकपल्ट राम्रै धक्का दिनु आवश्यक देखिएको छ। कतिलाई यो धारणा अतिरंजित लाग्ला, एकैपल्टमा युवा नेतृत्व सफल नहुन पनि सक्छन् तर उनीहरूको प्रयासको प्रभाव भने कांग्रेसमा मात्र होइन अन्य दलहरू र राजनीतिका सम्बन्धमा सिंगो सामाजिक सोचमै पर्नेछ। त्यसले देशको दुर्दशाको मूल कारण - राजनीतिक संस्कार - बदल्न सघाउ पुर्‍याउनेछ। नत्र, यो सुन्दर देश र यहाँका निर्दोष जनतामाथि ‘नालायक'हरूले रजाईँ गरी रहनेछन्। लायकहरू राजनीतिमा प्रवेशै गर्ने छैनन्।

rabindra .helpnepal@gmail .com